جایگاه نفت در بستر روابط دوجانبة ایران و عراق در دوران احیای تحریم‌های پسابرجام

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار روابط بین‌الملل، گروه علوم سیاسی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران .

2 کارشناس ارشد مطالعات منطقه‌ای خاورمیانه، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

چکیده

خروج آمریکا از برجام و بازگشت مجدد تحریم‌های ایران موضوع روابط اقتصادی ایران با کشورهای همسایه را در هاله‌ای از ابهام قرار داد. با‌توجه‌به بازگشت تحریم‌های نفتی ایران و هم‌زمان جایگاه بااهمیت این نوع از انرژی در سیاست‌های اقتصادی ایران و عراق، هدف این مقاله واکاوی روابط دو کشور در دوران تحریم‌های پسابرجام حول متغیر نفت است. به‌رغم فروپاشی رژیم صدام و راه‌یابی گروه‌های شیعی در ساختار قدرت عراق و افزایش نفوذ ایران، متغیر نفت صرفاً زمینه‌ساز همکاری نبوده است و در وضعیت تحریم‌های پسابرجام می‌تواند زمینه‌های واگرایی دو کشور را نیز مهیا کند. این مقاله با اتکا به روش توصیفی ـ تبیینی به این پرسش پاسخ می‌دهد که جایگاه نفت در روابط ایران و عراق در دوران احیای تحریم‌های پسابرجام چگونه ارزیابی می‌شود؟ در قالب فرضیه، نویسندگان این مقاله معتقدند که با‌وجود نقش مهم نفت در ایجاد زمینه‌هایی برای همگرایی و واگرایی میان دو کشور، در‌نهایت این مؤلفه نقشی ثانوی دارد و می‌تواند تحت‌تأثیر منافع امنیتی دو طرف قرار گیرد و کارکرد علّی خود را از دست دهد. یافته‌های این مقاله نشان می‌دهد که با‌وجود تأثیر نفت در ایجاد برخی بسترهای همکاری مانند میادین نفتی مشترک بین دو کشور، ارائة آموزش‌های فنی ـ مهندسی ایران به عراق، انتقال خطوط نفتی عراق به ایران به‌منظور تسهیل صادرات نفت این کشور، و نیز زمینه‌هایی برای رقابت مانند میادین نفتی مشترک، مغفول‌ماندن ایران از جایگاه نفت عراق، افزایش جایگاه نفتی عراق در‌ عرصة بین‌المللی در دورة پساصدام، و کاهش قدرت چانه‌زنی و دیپلماسی نفتی ایران، نفت نمی‌تواند جایگاه منافع امنیتی موازی دو طرف را بگیرد.

کلیدواژه‌ها


ایران پتروتک (1389)، «بررسی میدان‌های مشترک نفت و گاز ایران»:
<www.iranpetrotech.com/education/learning-papers/offshore-education>.
اویل، داک (1395)، «میادین نفتی ایران»، شرکت نفت و گاز اروندان:
برزگر، کیهان (1385)، سیاست خارجی ایران در عراق جدید، تهران: مرکز تحقیقات استراتژیک.
برزگر، کیهان (1386)، «ایران، عراق جدید و نظام امنیت منطقه‌ای خلیج فارس»، راهبرد، ش 43.
پارسادوست، منوچهر (1364)، زمینه‌های تاریخی اختلافات ایران و عراق، تهران: نشر تهران.
پایگاه خبری تحلیلی نبض نفت (1398)، «عراق وضعیت فوق‌العاده را از میدان نفتی مجنون برداشت»: .
پین‌تر، دیوید اس. (1388)، «از آموزة نیکسون تا آموزة کارتر: ژئوپلیتیک نفت در دهة 1970»، ترجمة جواد اطاعت و حمیدرضا نصرتی، اطلاعات سیاسیـ اقتصادی، ش 8 و 7.
تخشید محمدرضا، متین مهدی (۱۳۹۰)، «تسلط بر منابع نفتی استراتژیک خلیج‌فارس و تهاجم نظامی ایالات ‌متحده به عراق»، فصل‌نامة مطالعات جهان، دورة اول، ش ۱.
توانا، کامبیز (1385)، «بازخوانی نئوکانسرواتیزم آمریکایی و وضعیت عراق و استراتژی ایران»، همشهری دیپلماتیک، نیمة ‌خرداد، ش 3.
ثقفی‌‌ عامری، ناصر (۱۳۸۹)، «ایران و تحولات ژئوپلیتیک نفت و گاز»، مجموعه‌مقالات نفت و سیاست‌ خارجی، پژوهشکدة تحقیقات راه‌بردی مجمع تشخیص مصلحت نظام.
حاجی‌زاده علی‌رضا، سیدتقی ابطحی (1388)، «توسعة میدان دهلران»، نشریة تخصصی و فنی اکتشاف و تولید شرکت ملی نفت ایران، ش 62.
خواجوی، علی و دیگران (1395)، «ارزیابی اثر قراردادهای نفتی عراق بر تولید و صادرات نفت این کشور»، ماه‌نامة علمیـ ترویجی اکتشافات و تولید نفت و گاز، ش 134.
دیپلماسی ‌ایرانی (1393)، «عراق می‌تواند میانجی ایران با اعراب شود»:
دیپلماسی ایرانی (1393)، «اقلیم کردستان رقیب نفتی جدید ایران»:
<www.irdiplomacy.ir/fa/page/1935478/html>.
دیپلماسی ایرانی (1395)، «توافق نفتی عراق و مصر با پادرمیانی ایران»:
دیپلماسی ایرانی (1397)، «عراق به منافع ملی خود فکر می‌کند»: <www.irdiplomacy.ir/fa/news>.
دنیای اقتصاد (1397)، «رئیس جمهور عراق در دیدار با روحانی مطرح کرد: ایدة بغداد برای نظام جدید منطقه‌ای»: .
دهقان، یدالله (1388)، «بررسی روابط ‌سیاسی ایران و عراق در دوران ریاست‌جمهوری آقای احمدی‌نژاد»، بولتن پژوهش و تحقیق، تهران: ابرار معاصر.
رمضانی، روح‌الله (1383)، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ترجمة علیرضا طیب، تهران: نشر نی.
شالباف محسن و دیگران (1394)، «سیاست‌گذاری ادارة مخازن مشترک نفتی و گازی: مطالعة موردی میادین مشترک ایران و عراق»، فصل‌نامة علمی ـ پژوهشی سیاست‌گذاری عمومی، دورة اول، ش 4.
شبکة اطلاع‌رسانی نفت و گاز (1395)، «دو تفاهم‎نامة نفتی میان ایران و عراق آمادة امضا شد»: <www.shana.ir/fa/newsagency>.
شرکت ملی نفت ایران (1392)، «شرکت ملی حفاری ایران و عراق تفاهم‌نامة همکاری امضا کردند»: <www.nioc.ir<.
شرکت ملی نفت ایران (1397)، «امضای تفاهم‌نامة همکاری ملی حفاری و شرکت عراقی در‌ زمینة حفاری و تعمیر چاه‎های نفت»: .
صادقی، سید‌شمس‌الدین و دیگران (1395)، «ایران و عراق: چشم‌اندازی بر راه‌بردی‌شدن مناسبات دوجانبه»، پژوهش‌های روابط بین‌الملل، دورة اول، ش 22.
طاهری‌فرد، علی و دیگران (1394)، «بررسی نقش عراق در تحولات آتی بازار جهان نفت»، فصل‌نامة علمیـ ترویجی سیاست‌نامة علم و فناوری، س 5، ش 4.
عاقبتی، رضا (1387)، «معرفی یک میدان: طرح توسعة میدان آزادگان»، نشریة تخصصی و فنی اکتشاف و تولید شرکت ملی نفت ایران، ش 51.
کاظم ‌‌الزبیدی، حسن لطیف و دیگران (1390)، نفت و سیاست‌‌های نفتی عراق، ترجمة جواد اصغری، تهران: اندیشه‌‌‌سازان نور.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (1394)، «بررسی وضعیت صنعت نفت عراق و پتانسیل‌های همکاری نفتی این کشور با ایران»، ش 14670.
المانیتور (1395)، «تفاهم‌نامة ایران و عراق بر سر اختلافات میادین مشترک نفت»:
<www.tasnimnews.com/fa>.
منصوریان، تالین (1393)، «بررسی تطبیقی قراردادهای خدماتی عراق و قراردادهای مشارکت در تولید منطقة کردستان»، ماه‌نامة علمی ـ ترویجی اکتشاف و تولید نفت و گاز، ش 114.
میرترابی، سعید (1384)، «جایگاه خاورمیانه در نظام نفتی جدید جهان»، فصل‌نامة مطالعات خاورمیانه، س 12، ش 3.
نوروزی، محمد و امیرحسین غفاری (1393)، «تبیین الزامات دیپلماسی انرژی جمهوری اسلامی ایران و عراق با تأکید بر صنعت نفت»، دهمین همایش بین‌المللی انرژی:
<file:///C:/Users/Novin%20Pendar.NOVIN_PENDAR/Downloads/ERM507_442373282.pdf>.
نوروزی، محمد (1394)، «فرصت‌ها و تهدیدات نفت عراق برای جمهوری ‌اسلامی ایران»، سایت مطالعات سیاستی نفت و گاز: .
وزارت ‌نفت (1396)، «همکاری‌ دوجانبه و تحولات بازار نفت، محور مذاکرات ‌وزیران نفت ایران و عراق»: <www.mop.ir<.
هوشنگ ‌مهدوی، عبدالرضا (1380)، سیاست خارجی ایران در دورة پهلوی، تهران: پیکان.
References
BP “Statistical Review World Energyˮ (2016): <www.bp.com/statistical Review>.
Calcuttawala, Zainab (2018), “Four New Oil Refineries in Iraq Will Add 700,000-bpd Capacityˮ:<https://oilprice.com/Latest-Energy-News/World-News/Four-New-Oil-Refineries-In-Iraq-Will-Add-700000-bpd-Capacity.html>.
Ceicdata (2020), “View Iraq's Crude Oil: Exports from 1980 to 2018 in the Chartˮ: <https://www.ceicdata.com/en/indicator/iraq/crude-oil-exports>.
Cordesman, Anthony H. (2003), “Middle Eastern Energy after the Iraq War: Current and Projected Trendsˮ, Middle East Policy, vol. 10, no. 4.
Dorff, Robert H. (2003), “Strategy, Grand Strategy, and the Search for Security”, The Search for Security: A U.S. Grand Strategy for the Twenty First Century, Max G. Manwaring, Edwin G. Corr, and Robin H. Dorff (eds.), Westport, CT: Praeger.
Doyle, M. W. (2005), “Three Pillars of the Liberal Peaceˮ, American Political Science Review, 99.
Fred.stlouisfed.org 2019.
Global Firepower (2020), “Proven Oil Reservesˮ: <https://www.globalfirepower.com/proven-oil-reserves-by-country.asp>.
“Iran Oil Export by Destinationˮ (12 Feb 2016), MEES.
“Iraq to Revamp Basra Port as it Launches Heavy Gradeˮ (22 May 2015), MEES.
“Iraq Seeks Chinese Funding for Crucial Water Injection Projectˮ (29 May 2015), MEES.
“Iraq's 2015 Oil Figures: The Best of Time, the Worst of Timeˮ (8 January 2016), MEES.
Ismaila, J. (Jan 2012), The Rights to Export for and Exploit Petroleum. What Manner of Award of Rights is Best Suited for the Iraqi Petroleum Industry?
Keohane, Robert O. and Joseph S. Nye (2011), Power and Interdependence, (Longman, 2011).
Middle East Business Intelligence (2019), “Baghdad to Launch New Iraq Refinery Investment Modelˮ: <https://www.meed.com/baghdads-new-iraq-refinery-investment-model>.
Murray, Williamson and Mark Grimsley (1994), Introduction: on Strategy, the Making of Strategy: Rulers, States, and War, Cambridge: Cambridge University Press.
OEC (2020), “Where Does Iraq Export Crude Petroleum to?ˮ:
OPEC Annual Statistical Bulletin (2019), “OPEC Share of World Crude Oil Reservesˮ: <https://www.opec.org/opec_web/en/data_graphs/330.htm>.
“Shell Starts Crude Oil Exports from Iraq Majnoon Fieldˮ (2014), Oil and Gas Journul, April 7th.
Snyder, Jack (2004), “One World Rival Theoriesˮ, Foreign Policy.
Survey, Iraq Ministry of Sources: Special Insector General for Iraq Reconstruction, Middle East Economic.
U.S. Energy Information Administration (2020), “What Countries are the Top Producers and Consumers of Oil?ˮ: <https://www.eia.gov/tools/faqs/faq.php?id>.
Walt, S. (1985), “Alliance Formation and the Balance of Powerˮ, International Security, vol. 9, no 4.
Walt, S. (1987), Origins of Alliances, Ithaca: Cornell University Press.