راهبردهای اقتصادی حکومت نبوی (ص) در مدینه‌النبی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

2 دانشیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

چکیده

با مهاجرت پیامبر (ص) به یثرب، تأسیس ساختار نوین سیاسی و افزایش تعداد مسلمانان، حکومت نوبنیاد مدینه با واقعیت ­ها و چالش­ های جدیدی مواجه گردید. یکی از این واقعیت ­ها حیات اقتصادی جامعۀ یثرب و لزوم ساماندهی آن بود. بر این اساس، پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی - تبیینی درپی پاسخ به این پرسش است که راهبردهای اقتصادی حکومت نبوی در مدینه ­النبی برای گذار از اقتصاد جاهلی به اقتصاد اسلامی چگونه و مبتنی ­بر انجام چه اقداماتی بوده است؟ در واقع هدف این پژوهش، تأمل در سیاست­ ها، رویکردها و راهبردهای مدیریتی پیامبر (ص) در عرصۀ اقتصاد و معرفی آن به­ مثابه الگوی واقعی اقتصاد اسلامی است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می ­دهد که پیامبر (ص) پس از استقرار در مدینه و مواجهه با واقعیت ­ها و مسائل اقتصادی جامعه اسلامی، تلاش کرد تا راهبردهای اساسی و آینده دولت اسلامی مدینه را در حوزۀ مناسبات اقتصادی براساس ضرورت­ ها و واقعیت­ های ملموس ترسیم کند. این راهبرد از یک­سو نشأت گرفته از آموزه­ های وحیانی و سیره نبوی و از سوی دیگر مبتنی­ بر ضرورت­ ها و واقعیت ­های ناشی از تشکیل حکومت اسلامی، شناخت مؤلفه­ ها و ظرفیت­ های مهاجران و انصار و شرایط محیط جدید بود. تلاش در جهت حذف معاملات جاهلی، تعریف و تبیین مفاهیم و مؤلفه‌های نوین اقتصاد اسلامی، تقویت بنیه اقتصادی مسلمانان و قطع وابستگی آنان به مشرکان و اهل کتاب بخشی از اقدامات حکومت نبوی در این زمینه بود. بر این اساس پیامبر (ص) در تلاش بود تا با ارائه راهکارها و اندیشه­ های جدید در ساحت اقتصادی به­ تدریج اقتصادی متمایز از آنچه در شبه­ جزیره بود، سامان دهد که از آن با عنوان اقتصاد اسلامی می­ توان یاد کرد.

کلیدواژه‌ها


منابع
قرآن الکریم
ابن اثیر، علی بن ابی الکرم محمد (1967). الکامل فی التاریخ. الطبعه الثانیه، بیروت: دارالکتاب العربی.
ابن ادریس، عبدالله بن عبدالعزیز (1386). جامعه  مدینه عصر نبوی. ترجمۀ شهلا بختیاری، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت.
ابن بکار، الزبیر (1416ق). الخبار الموفقیات. تحقیق الدکتور سامی مکی الیمانی، بیروت: علام الکتب للطباعه و النشر، الطبعه الثانیه.
ابن حبیب، ابو جعفر بن حبیب بن امیه بن عمرو البغدادی (1981). المحبر. بیروت: المکتب التجاریه للطباعه والنشر.
ابن حجر العسقلانی، احمد بن علی بن محمد بن احمد (1415ق). الاصابه فی تمییز الصحابه. تحقیق عادل احمد عبدالموجود، الطبعه الاولی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمد ( 1345)، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن سعد، محمد بن سعد (1960). الطبقات الکبری، بیروت: دارالصادر.
ابن سلام، ابوعبید القاسم بن سلام (بی تا). الاموال. تحقیق محمد خلیل هراس، قاهره: مکتب الکلیات الازهریه.
ابن عبدربه، احمد بن محمد (1965). العقد الفرید. قاهره: مطبعه لجنه التالیف والنشر.
ابن عقبه، ابی محمد موسی (1424). المغازی النبویه. جمع و تحقیق حسین مرادی نسب، الطبعه الاولی، قم: منشورات ذی القربی.
ابن قتیبه، ابو محمد عبدالله بن مسلم(1970). المعارف، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
ابن فقیه، ابوبکر احمد بن محمد الهمدانی (1885). مختصر کتاب البلدان. لیدن: بریل.
ابن کثیر، اسماعیل بن کثیر(1976). السیره النبویه. تحقیق مصطفی عبدالواحد، بیروت: دارالمعرفه.
ابن هشام، عبدالملک (1971). السیره النبویه، تحقیق السقا، الطبعه الثالثه، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
ابن هشام، عبدالملک (1377). السیره النبویه، ترجمه رفیع الدین اسحاق همدانی، چاپ سوم، تهران: خوارزمی.
ابوعلی، اسماعیل بن قاسم بن عیذون قالی (2001). ذیل الأمالی القالی، بیروت: موسسه الکتاب الثقافیه.
ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم (1382ق)، الخراج، الطبعه الثانیه، قاهره: المکتبه السلفیه.
ازرقی، محمد بن عبدالله (1416). اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محقق رشدی صالح ملحس، بیروت: دارالاندلس.
بطاینه، محمد ضیف الله (1988).  الحیاه الاقتصادیه فی العصور الاسلامیه الاولی، المدینه المنوره: مکتب دارالتراث.
بلاذری، احمدبن یحیی بن جابر(1367)/. فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، تهران: نشر نقره.
بیهقی، احمدبن حسین بن علی (1295ق). السنن الکبری، بیروت: دارالفکر.
جابری، محمد عابد (1384). عقل سیاسی در اسلام، ترجمه عبدالرضا سواری، تهران: گام نو.
حسین، طه (1346). آئینه اسلام، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، چاپ چهارم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
حسینیان مقدم ، حسین (1388). مناسبات مهاجرین و انصار، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
الحرالعاملی، محمد بن حسن (1416ق). تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم: موسسه آل البیت.
حلی، حسن بن یوسف (1410 ق). نهایه الاحکام فی معرفه الاحکام، مصحح مهدی رجایی، قم: اسماعیلیان.
خاکرند، شکراله (1390). سیر تمدن اسلامی، قم: موسسه بوستان کتاب.
خلیفه بن خیاط، ابوعمرو (1342ق). تاریخ خلیفه بن خیاط، تحقیق اکرم العمری، بیروت: موسسه الرساله.
زرگری نژاد، غلامحسین (1375). تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت)، تهران: سمت.
زیدان، جرجی (1372). تاریخ تمدن اسلام. ترجمه علی جواهر کلام، تهران: امیر کبیر.
سالم، عبدالعزیز (1391). تاریخ عرب قبل از اسلام، ترجمه باقر صدری نیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
سبحانی تبریز، جعفر (1397). الربا موضوعاً وحکماً، قم: مؤسسة الإمام الصادق(ع).
طبری، محمد بن جریر (1375). تاریخ طبری( تاریخ الرسل و الملوک )، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
طبرسی، فضل بن حسین (2006)، تفسیر مجمع البیان، بیروت: دارالعلوم.
طوسی، محمد حسن (1363 )، الاستبصار، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
عسقلانی، ابن حجر(2005).  المطالب العالیه بزوائد المسانید الثمانیه، ریاض: دارالعاصمه للنشر والتوزیع.
علی، جواد (1987). المفصل فی التاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت: دارالعلم الملایین.
فیرحی، داوود (1378). قدرت دانش و مشروعیت در اسلام، تهران: نشر نی.
قدامه بن جعفر، ابوالفرج (1981). الخراج وصنعه الکتابه، شرح و تعلیق محمد حسین الزبیدی، بغداد: دارالرشید.
قرطبی، محمد بن احمد انصاری (1967). الجامع لاحکام القرآن، قاهره: دارالکاتب العربی
کتانی، عبدالحی (بی تا). التراتیب الاداریه و العمالات و الصناعات و المتاجر و الحاله العلمیه التی کانت علی عهد تاسیس المدینه الاسلامیه فی المدینه المنوره، بیروت: دارالکتب العلمیه.
کلینی، محمد بن یعقوب (1375). الکافی، مترجم و شارح محمدباقر کمره ای، قم: اسوه.
مسعودی، علی بن الحسین (1981). التنبیه والاشراف، بیروت: دارالمکتب الهلال.
مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی(1440ق). بحارالانوار، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
الواحدی، ابوالحسن علی بن احمد النیشابوری (1978). اسباب النزول، بیروت: دارالکتب العلمیه.
واقدی، محمد بن عمر (1369). مغازی، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، چاپ دوم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
محمدی ری شهری، محمد (1389). میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی، قم: موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
مقدسی، محمد بن احمد (1980) .من احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، دمشق: وزاره الثقافیه.
مونتگمری وات، ویلیام (1344). محمد پیامبر و سیاستمدار، تهران: کتابفروشی اسلامی.
نوری، حسین بن محمد تقی (1366).  مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: موسسه آل البیت.
نویری، شهاب الدین احمد بن عبدالوهاب (1970). نهایه الارب فی فنون الادب، قاهره: موسسه المصریه العامه.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب ( 1374). تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
 
References
Abu Yusuf, Yaqub Ibn Ibrahim (1382). Al-Kharaj, Second Edition, Cairo: Al-Maktabato Salafi.
Abu Ali, Ismail Ibn Qasim Ibn Aizun Qali (2001). Zil Al-Amali Al-Qali, Beirut: Al-Ketabo Saqafiya.
Azraqi, Muhammad ibn Abdullah (1996). Al Akhbar Al Makeh, Rashdi Saleh Mulhis Research, Beirut: Dar al-Andalus.
Al-Hor Al-Amili, Muhammad Bin Hassan (1996). Detailing the means of the Shiites to collect the issues of Sharia, Qom: Aal al-Bayt Institute. (in Persian)
Asqalani, Ibn Hajar (2005). Almataleb ol Aliya Bezavaedo Alsmaniyh, Riyadh: Dar Al-Asimah for Publishing and Distribution.
Ali, J. (1987). Detailed in Arab History before Islam, Beirut: Dar Al-Ilm Al-Malayin.
Al-Qurtubi, Muhammad bin Ahmad Ansari (1967), The Collector of the Laws of the Qur’an, Cairo: Dar Al-Kateb Al-Arabi.
Al-Wahidi, Abul-Hassan Ali bin Ahmed Al-Nishaburi (1978). Asbab Al Nozol, Beirut: Dar Al-Kutub Al-Ilmiyya.
Bataineh, Mohammad Zaifullah (1988), Economic Life in the First Islamic Times, Al-Madinah: Dar Al-Torath.
Bayhaqi, Ahmad ibn Husayn ibn Ali (1984). Al-Sunan al-Kubra, Beirut: Dar al-Fikr.
Blazori, Ahmad Ibn Yahya Ibn Jaber (1988). Fotuoh Al Boldan, translated by Mohammad Tavakol, Tehran: Nashre Nogreh. (in Persian)
Fayrahi, D. (1999). The Power of Knowledge and Legitimacy in Islam, Tehran: Nashr-e Ney. (in Persian)
Hossein, T. (1967). The Mirror of Islam, translated by Mohammad Ebrahim Ayati, fourth edition, Tehran: Anteshar Co.
Hosseinian Moghadam, Hossein (2009). Relations between Mohagerin and Ansar. Qom: Research Institute and University (in Persian)
Helli, Hassan bin Youssef (1990). "Nahayat al-Ahkam fi Ma'rifat al-Ahkam". Edited by Mahdi Rajaei, Qom: Ismailian.
Ibn Athir, Ali Ibn Abi Al-Karam Muhammad (1967). Al-Kamil Fi Al-Tarikh. Second Edition, Beirut: Dar Al-Kitab Al-Arabi.
Ibn Bakr, Al-Zubayr (1996). Al-Akhbar Al-Mufaqiyat. research by Dr. Sami Maki Al-Yamani, Beirut: Alam Al-Kitab
Ibn Habib, Abu Ja'far ibn Habib ibn Umayyah ibn Amr al-Baghdadi (1981). Al-Muhabar. Beirut: Maktab Al-Tegariya Ibn Hajar al-Asqalani, Ahmad ibn Ali ibn Muhammad ibn Ahmad (1995), Al-Asaba fi Tamiz al-Sahaba, research by Adel Ahmad Abd al-Mujud, first edition, Beirut: Dar al-Kitab al-Alamiya.
Ibn Sa'd, Muhammad ibn Sa'd (1960). Al-Tabqat al-Kubra. Beirut: Dar al-Sadr.
Ibn Salam, Abu Ubayd al-Qasim ibn Salam (1989). Alamval, research by Muhammad Khalil Haras, Cairo: Al-Azhariyah
Ibn Abd Rabba, Ahmad Ibn Muhammad (1965). Al-Aqd Al-Farid, Cairo: Printing and Publishing House.
Ibn Idris, Abdullah Ibn Abdul Aziz (2007). The Medina Society of the Prophetic Age, translated by Shahla Bakhtiari, Tehran: SAMT Publications. (in Persian)
Ibn Khaldun, Abdul Rahman Ibn Mohammad (1966). A-Moghadameh. translated by Mohammad Parvin Gonabadi, Tehran: Bongahe Tarjemeh Va Nashre Ketab, (in Persian)
Ibn Aqaba, Abi Muhammad Musa (2004), Al-Maghazi Al-Nabawiyyah, collection and research of Hussein Moradi Nasab, first edition, Qom: Dhi Al-Qirbi Publications. (in Persian)
Ibn Qutaybah, Abu Muhammad Abdullah Ibn Muslim (1970). Al-Ma'arif, Beirut: Dar Al-Ahyah Al-Torath Al-Arabi.
Ibn Faqih, Abu Bakr Ahmad ibn Muhammad al-Hamdani (1885). Mokhtasar Ketab Alboldan, Leiden: Braille.
Ibn Kathir, Ismail Ibn Kathir (1976). Al-Sira Al-Nabawiyyah. research by Mustafa Abdul Wahed, Beirut: Dar al-Ma'rifah.
Ibn Hisham, Abdul Malik (1971). Al-Sira Al-Nabawiyyah, Tahqiq Al-Saqqa. Third Edition, Beirut: Dar Al-Ahya Al-Tarath Al-Arabi.
Ibn Hisham, Abdul Malik (1998). Al-Sira Al-Nabawiyyah. translated by Rafi al-Din Ishaq Hamedani, third edition, Tehran: Kharazmi. (in Persian)
Jaberi, Mohammad Abed (2005). Political Wisdom in Islam. translated by Abdolreza Savari, Tehran: Gam-e No. (in Persian)
Khalifa bin Khayat, Abu Amr (1963).The history of Khalifa bin Khayat. edited by Akram Al-Omari, Beirut: Al-Resalah Institute.
Kattani, Abd al-Hayyi (1982). Administrative arrangements, workers, industries, stores and the scientific situation during the era of the founding of the Islamic city in Medina. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyya.
Khakrand, Shokrallah (2011). The Course of Islamic Civilization, Qom: Buostan Ketab Institute, (in Persian)
Kolayni, Mohammad Ibn Yaqub (1996). Al-Kafi, translator and commentator of Mohammad Baqir Kamraei. Qom: oswa. (in Persian)
Mohammadi Rey Shahri, Mohammad (1389). Mizan al-Hikma. translated by Hamid Reza Sheikhi, Qom: Dar al-Hadith, (in Persian)
Montgomery Watt, William (1965). Mohammad the Prophet and the Politician. Tehran: Ketabforuoshi Islami, (in Persian)
Masoudi, Ali bin Al-Hussein (1981). Al-Tanbibah Va Al-Ashraf. Beirut: Dar Al-Maqtab Al-Hilal.
Majlesi, Muhammad Baqir bin Muhammad Taqi (2019). Bihar Al-Anwar. Beirut: Dar Al-Ayyah Al-Arabi Al-Turath.
Makdisi, Muhammad bin Ahmed (1980). Ahsan Al-Taqasim fi Ma`rifat Al-Aqalim, Damascus: Vezart Al-Sagafiya
Nouviri, Shehab El-Din Ahmed Ibn Abdel-Wahhab (1970). "Nahayat Al-Arb fi Founun Al-Adab", Cairo: Almoasesa Al-Mesriya Institution.
Qudamah Bin Jaafar & Abu Al-Faraj (1981). Alkharag , the explanation and commentary of Muhammad Hussain Al-Zubaidi. Baghdad: Dar Al-Rashid.
Salem, Abdolaziz (2012). Arab history before Islam, translated by Baqer Sadrinia. Tehran: Entesharate Elmi Va Farhangi, (in Persian)
Sobhani Tabrizi, J. (1397). Al-Reba. Qom: Moaseseh Imam al-Sadiq (peace be upon him), (in Persian)
Tabari, Muhammad ibn Jarir (1996) The History of Tabari (The History of the Messengers and Kings). translated by Abul-Qasim Payandeh, Tehran: Alasatir. (in Persian)
Tabarsi, Fadl bin Hussein (2006). Tafsir Al- Majma` al-Bayan. Beirut: Dar Al-Uloom.
Tosi, Muhammad Hassan (1984). Al-Istibsar. Tehran: Dar Al-Kutub Al-Islamiyyah. (in Persian)
Zargarinejad, Gholam Hossein (1996). The History of the Early Islam (Age of Prophecy). Tehran: SAMT publication. (in Persian)
Zidan, George (1993). The History of Islamic Civilization. translated by Ali Javaher Kalam, Tehran: Amir Kabir. (in Persian)
Yaghoubi, Ahmad Ibn Abi Yaghoub (1995). Yaghoubi History, translated by Mohammad Ibrahim Ayati, Tehran: Entesharate Elmi Va Farhangi. (in Persian)