اقتصاد سیاسی رانت و خصوصی سازی در ایران پس از انقلاب اسلامی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 کاندیدای دکتری جامعه شناسی سیاسی، گروه علوم سیاسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

2 دانشیار علوم سیاسی، گروه علوم سیاسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

چکیده

موضوع مهمی که در سال‌های اخیر در کشور مورد توجّه کارشناسان سیاسی و اقتصادی و همچنین مردم قرار گرفته است موضوع عدم موفقیت خصوصی‌سازی در کشور و تحقق ‎نیافتن واگذاری اموال دولتی به بخش خصوصی (مردم) و انتقال گسترده اموال ملی به بخش موسوم به شبه‌دولتی است. نگاهی به روند خصوصی‌سازی در ایران پس از گذشت سی سال، نشان می‌دهد پس از چند سال کشمکش بر سر کوتاه‌کردن دست دولت از اقتصاد نه‌تنها مردم مالکیت شرکت‌های بزرگ اقتصادی کشور را برعهده ندارند؛ بلکه ادارة آن‌ها از دست دولت نیز خارج شده و در کنار بخش دولتی و خصوصی، بخش قدرتمندی به نام شبه‌دولتی شکل گرفته است. در این مقاله سعی گردیده با روش تحلیلی- توصیفی و براساس نظریه «خشونت و نظم‌های اجتماعی» داگلاس نورث، جان جوزف والیس و باری وینگاست که بر مبنای توزیع آگاهانه رانت در میان فرادستان در نظم دسترسی محدود بنا شده است به این سؤال پاسخ دهد که علت انحراف خصوصی‌سازی و واگذاری اموال دولتی که سرمایه ملی محسوب می‌گردند به بخش شبه‌دولتی (نهادهای عمومی غیر دولتی و نظامی) به چه علت بوده است. بر این اساس می‌توان گفت در نظم‌های دسترسی محدود ائتلاف غالب برای کنترل نظم اجتماعی و جلوگیری از نارضایتی اعضای خود (کنترل خشونت) مجبور به اعطای امتیازات سیاسی و اقتصادی (رانت) به این اعضا هستند. در نظریه نورث و همکارانش رانت به ‎معنای منفی آن مد نظر نبوده و آن‌ها معتقدند در نظم دسترسی محدود، اعطای رانت و کنترل خشونت می‌تواند زمینه‌ساز توسعه و رشد اقتصادی گردد. بر این اساس در ایران نیز واگذاری اموال به بخش‌هایی که نه دولتی محسوب می‌شوند و نه خصوصی در چارچوب نظم دسترسی محدود رخ داده است.

کلیدواژه‌ها


ابلاغیة رهبر معظم انقلاب دربارة سیاست‌های کلی بند ج اصل چهل و چهار قانون اساسی، 10/ 4/ 85.
پوری حسینی، عبدالله؛ میر علی‎اشرف. «چرا بیشتر مزایده‎های خصوصی‎سازی شکست می‌خورد؟»، دنیای اقتصاد، 11/ 10/ 96.
حاتمی، عباس. (1387)، «دولت و اقتصاد در ایران پس از انقلاب: تأثیر سیاست‌های بازتوزیعی بر جدال‌های هرمنوتیکی، طبقاتی و پیدایش دولت غیر یکپارچه در ایران»، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، 38 (2)، 117-89.
رجبی­نژاد، مهسا (1398). «وضعیت ایران در شاخص بین‌المللی حقوق مالکیت سال 2019». معاونت بررسی‌های اقتصادی.
رمضانی باصری، عباس و میرفردی، اصغر (1393). «تبیین نهادگرایی و گرایش آن به توسعه»، مجلة اقتصادی، 14 (3 و 4)، 121-138.
رئوفی، حمیدرضا (1387). «اقتصاد ایران در دوران جنگ تحمیلی»، فصلنامة مطالعات جنگ ایران و عراق، 6 (24).
رنانی، محسن (1395). «نظم شکن در شکن»، فصلنامة فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، 11 (40).
رنانی، محسن؛ صمدی، علی­حسین و دلالی اصفهانی، رحیم (1390)، «تأثیر حفاظت از حقوق مالکیت بر رشد اقتصادی ایران»، مجله علمی پژوهشی سیاست‌گذاری اقتصادی، 3 (6)، 33-60.
روزنامة ایران، گفتگو با رئیس سازمان خصوصی‌سازی «98 درصد واگذاری‌ها در دولت احمدی‌نژاد انجام شد»، 26/ 6/ 91. شماره 5176
زمانی، رضا.(1392)، مطالعه فرایند توسعه اقتصادی ایران طی یک‌صد سال اخیر با استفاده از رهیافت نظم اجتماعی نورث، والیس و وینگاست، رساله جهت اخذ مدرک دکتری، تهران: گروه اقتصاد، دانشگاه علامه طباطبایی.
زمانی، رضا (1398). «تحلیل تغییرات نظم اجتماعی ایران از انقلاب مشروطه (1285) تا انقلاب (1357)»، فصلنامة پژوهشنامة اقتصادی، 19 (3)، 75-118.
عباسی، بیژن و امیری، مینا. (1395). «نقش نهادهای عمومی غیر دولتی در خصوصی‌سازی ایران و آثار آن»، فصلنامة علمی پژوهشی برنامه و بودجه. سال بیست و یکم. شماره 3. صص 33-48
گروه کارشناسان وزارت اقتصاد و دارایی (1383)، ربع قرن نشیب و فراز: بررسی تحولات اقتصادی کشور طی سال‌های 1358-1382، تهران: پایگان.
گزارش عملکرد (1380). سازمان خصوصی‌سازی، شمارة 1.
گزارش عملکرد (1384)، سازمان خصوصی‌سازی، معاونت مطالعات و ارزیابی
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در خصوص روند خصوصی‌سازی. (1388)، گذر از اقتصاد دولتی به شبه‌دولتی، ، تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس.
مالجو، محمد. (1381)، «اعتراض جامعه مدنی به‌مثابه بدیلی برای سیاست خصوصی‌سازی در ایران»، فصلنامه علمی-پژوهشی رفاه اجتماعی، 2 (6)، 13-27.
موثقی، احمد (1385)، «اقتصاد سیاسی ایران در دوره جمهوری اسلامی ایران»، مجلّة دانشکدة حقوق و علوم سیاسی، (71)، 311-353.
مؤمنی، فرشاد و حاجی‌نوروزی، شیما (1396). «اقتصاد سیاسی خصوصی‌سازی همراه با فساد». فصلنامه پژوهشنامه اقتصادی، 17 (67)، 221-252.
میدری، احمد (1389)، «شرایط سیاسی و ساختار مالکیت در سه دهه اخیر در ایران»، فصلنامة فرهنگی و اجتماعی گفتگو، شماره 54
نورث، داگلاس؛ والیس جان جوزف و وینگاست، باری (2006)، «چارچوب مفهومی برای تفسیر تاریخ مکتوب بشری»، ترجمة جعفر خیرخواهان، اقتصاد سیاسی. 1 (3)،
نورث داگلاس؛ والیس، جان جوزف و وینگاست، باری (1395)، در سایه خشونت (سیاست، اقتصاد و توسعه)، ترجمة محسن میردامادی و محمدحسین نعیمی­پور، چاپ اول، تهران: روزنه.
نورث داگلاس؛ والیس، جان جوزف و وینگاست، باری (1396)، خشونت و نظم‌های اجتماعی، ترجمة جعفر خیرخواهان و رضا مجیدزاده. چاپ اول، تهران: روزنه.
وب‌سایت سازمان مدیریت صنعتی www.imi.ir
وب‌سایت سازمان خصوصی‌سازی www.ipo.ir
وهابی، مهرداد. (1394). «جایگاه سپاه در اقتصاد ایران»، نشریة میهن، سه‌شنبه، ۱ دی ۱۳۹۴، ۲۲ دسامبر ۲۰۱۵، دوره جدید، شماره ۶.
یاوری، کاظم و محسنی رضا. (1389). «آثار تحریم‌های تجاری و مالی بر اقتصاد ایران: تجزیه و تحلیل تاریخی» مجلس و پژوهش، 16 (61)، 10-53.
References
Abbasi B,Akbari M. “The Role and Impacts of Non-governmental Institution in Privatization in Iran”. JPBUD. 2016; 21 (3) :23-48.  (In Persian).
Abdullahpouri Hosseini Mir Ali Ashraf, (11/10/1396) (In Persian). ”Why do most privatization auctions fail?”, TheWorld of Economy Magazine
Clark.j, (1992)"Democratizing development: NGO and the state", development in practice, pp 151-162.
Dollar, David. "Globalization, Poverty, and Inequality since 1980," World Bank.
Fischer. Pius (2004), "Rent-Seeking, institutions reforms in Africa", PHD thesis university Konstanz Germany.
Hatami. Abaas. (2008),”The State and Economy in Post Revolutionary Iran: The Impact of Redistributive, Economic Polices The Emergence of The non Monolithic State”. Political Quarterly, 38(2 Volume 38, Issue 2 - Serial Number 1000272, September 200.  (In Persian).
info.worldbank.org
International Prevention Research Institute (https://i-pri.or)
International Prevention Research Institute (https://i-pri.org)
International Prevention Research Institute (https://i-pri.org)
Lambsdorf.Johan Graf(2007),"The Institional Economics of Corruption and Reform", Cambridge University Press.
Maljoo M. “Civil Protest as an Alternative for Privatization in Iran”. refahj. 2003; 2 (6) :13-26 (In Persian).
Mo, Jongryn and Barry Weingast, (2012). "Political Economy of Korea‟s Transition", 2008.
Momeni, F., Hajinoroozi S. (2017). “Political Economy of Privatization with Corruption”. Economics Research”, 17(67), 221-252. doi: 10.22054/joer.2018.8568.  (In Persian).
Movasaghi.ahmad, (2006),” Political Economy of  Iran, in The Islamic Republic”. Law & Political science, Volume 71, Issue 0, April 2006 (In Persian).
North. Douglas, John Joseph Wallis, and Barry Wingest (2006). "A Conceptual Framework for Interpreting Recorded Human History." Translated by Jafar Khairkhahan, political economy. first year. Number three.  (In Persian).
North. Douglas, Wallis and Wingest. (2015). "In the shadow of violence (politics, economy and development)". Translated by Mohsen Mirdamadi and Mohammad Hossein Naimipour, Tehran, Rozeneh Publications.  (In Persian).
North. Douglas,, Wallis and Wingest . (2016). "Violence and social orders". Translated by Jafar Khairkhahan and Reza Majidzadeh. First edition. Tehran, Rozeneh Publications.  (In Persian).
Parker, D. (2012), "The Official History of Privatization". Vol. II: Popular Capitalism, 1987-97. New York: Routledge
Rajabi nejad.Mahsa (1398). “Iran" s status in International Property Rights” Index 2019.  (In Persian).
Ramzani Basri Abbas and Asghar Mirfardi. (2013). "Explaining institutionalism and its tendency towards development". Economic magazine, 14th year. No. 3 and 4.  (In Persian).
Raofi, Hamidreza. (1387). "Economy of Iran during the imposed war", Iran-Iraq War Studies Quarterly, Year 6, Number 24
Renani, Mohsen. (2016). "Disrupting order in violation" Cultural, Economic, Social Quarterly, Year 11, Number 40.  (In Persian).
Renani. Mohsen, Ali Hussein Samadi and Rahim Esfahani “Property Rights and Economic Growth: A Case of Islamic Republic of Iran”,The Jornal of EconomicPolicy, Volume 3, Issue 6 - Serial Number 6,September 2010, Pages 33-60.  (In Persian).
Starr, P. (1998). "The Meaning of Privatization", Law and Policy Review, 6(1), 6-41.h Observer
The advice of the Supreme Leader of the Revolution about the general policies Article 44 of the Constitution, 10 / 4 / 85.  (In Persian).
The Worldwide Governance Indicators (WGI) project reports index, World Bank Group,
Wahhabi, Mehrdad. (2014). " Sepah's position in Iran's economy" Mihan magazine, Tuesday, January 1, 2015, December 22, 2015, new issue, number 6.  (In Persian).
World Justice Project Rule of Law Index WJP Rule of Law Index, https://worldjusticeproject.org
Yavari, Kazem and Mohseni Reza. (2009). "Effects of commercial and financial sanctions on Iran's economy: a historical analysis" Majles and Research, year 16, number 61 (pp. 10-53).  (In Persian).
Zamani, Reza. (2012). "The study of Iran's economic development process during the last one hundred years using the social order approach of North, Wallis and Wingest". Dissertation for obtaining a PhD degree, Tehran: Department of Economics, Allameh Tabatabai University.  (In Persian).