خودتنظیمی در ایران؛ تأملی بر تاریخچه و کارکردهای نظام صنفی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسنده

استادیار عضو هیأت علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، تهران، ایران.

10.22126/ipes.2023.8443.1518

چکیده

باوجودی که باید ریشه های خودتنظیمی را در قرون هجدهم و نوزدهم و در اندیشه های برگرفته از نظریه های اقتصاد سیاسی لیبرال کلاسیک جستجو کرد، اما امروزه خودتنظیمی نه ‎تنها یکی از رویکردهای مؤثر و مفید در به حرکت درآوردن چرخ‎های نظام‎های اقتصادی به‎ شمار می‎ رود؛ بلکه روشی موفق و مفید در عرصه ‎های مختلف سیاسی، اجتماعی و حتی فرهنگی است. در این میان، نظام صنفی همواره یکی از نهادهای داعیه دار امر خودتنظیمی در عرصه اقتصاد بوده و با همین مبنا، مسئلة استقلال این نهاد و میزان و نوع وابستگی آن به دولت به ‎عنوان چالشی جدی در این حوزه مطرح می شود. نوشتار پیش رو می کوشد تا با نگاهی به تاریخچه و کارکردهای نظام صنفی ایران، این نظام را با رویکرد خودتنظیمی بررسی کند و به ‎دنبال پاسخ این پرسش اصلی است که جایگاه نظام صنفی در ایران به عنوان نهادی خودتنظیم چگونه تبیین شده و چه کارکردهایی دارد؟ بر این اساس، پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و با بهره ‎گیری از منابع کتابخانه‎ای نتیجه می ‎گیرد که نظام صنفی سنتی ایران اگرچه حائز برخی از رگه ‎های خودتنظیمی مانند مشارکت جدی در انتخاب رئیس صنف، تعیین قیمت و استاندارد محصول، تعیین میزان مالیات بوده است، ولی درمقابل با داشتن ویژگی‎هایی همچون نظارت بی حد و مرز عناصر دولتی مانند «کلانتر، محتسب، مفتش، داروغه» بر امور اصناف، دخالت دولت در انتخاب رئیس صنف، عدم رشد جامعه مدنی و وابستگی ارگانیک به دولت. ضمن تفاوت با گیلدهای غربی، حائز استقلال لازم به‎عنوان یک نهاد خودتنظیمِ تمام ‎عیار نبوده و نیست.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آبراهامیان، یرواند (1377). ایران بین دو انقلاب. ترجمه احمد گل‎محمدی و محمدابراهیم فتاحی. تهران: نشر نی.
ابن بطوطه (1361). سفرنامه. ترجمه محمدعلی موحدی. تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
اسلیتر، دن، و فرن تونکیس (1386). جامعه بازار: بازار و نظریههای اجتماعی مدرن. ترجمه حسین قاضیان. تهران: نشر نی.
اشرف، احمد (1359). موانع تاریخی رشد سرمایهداری در ایران. تهران: زمینه.
اشرف، احمد (1375). نظام صنفی، جامعه مدنی و دموکراسی در ایران. فصلنامه گفتگو. (۱۴)، 17-48.
انصاری، علی، عیسائی تفرشی، محمد، و حسینی، سید میلاد (1391). تحلیل حقوقی - اقتصادی نهادهای خودانتظام و نقش مراجع غیر دولتی ناظر برای نهادها در بازار سرمایه ایران و آمریکا. فصلنامه بورس اوراق بهادار، 5 (20)، 117-136.
بشیریه، حسین (1380). درسهای دموکراسی برای همه. تهران: نگاه معاصر.
البصری، علی (1350). یادداشتهای رضاشاه در زمان رئیسالوزرایی و فرماندهی کل قوا. ترجمه شهرام کریم‎لو. تهران: چاپخانه ارتش.
بهشتی‎سرشت، محسن، رحیمی، عبدالرفیع، و آدینه‎وند، مسعود (1394). جایگاه بازاریان و اصناف در تحولات سیاسی اقتصادی ایران از کودتای رضاخان تا دهه نخست سلطنت رضاشاه. فصلنامه پژوهشهای تاریخی، (27)، 19-38.
پیگولوسکایا نیناویکتوروونا، و آ. یو یاکوبوسکی (1363). تاریخ ایران از دوران باستان تا سده هجدهم. ترجمه کریم کشاورز. جلد اول. تهران: پیام.
پیگولوسکایا، نیناویکتوروونا (1387). شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان. ترجمه عنایت‎اله رضا، تهران: علمی و فرهنگی.
حاجیان‌پور، حمید و تاجداری، زینب (1392). جایگاه اصناف در نظام سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران از دوران صفویه تا انقلاب اسلامی. فصلنامه پارسه، (20)، 35-62.
دولت‎آبادی، یحیی (1361). حیات یحیی (تاریخ معاصر). جلد دوم، تهران: عطار.
رضایی، عبدالعلی (1376). روند شکل‎گیری اصناف و تحول سازمان صنفی در ایران. فصلنامه رسانه، (32)، 62-69.
سعید الشیخلی، صباح ابراهیم (1362). اصناف در عصر عباسی. ترجمه هادی عالم‎زاده. تهران: توس.
شمس، عرفان (1394). خودتنظیمی (مبانی و مدلها). تهران: خرسندی.
شهبازی، عبداله (1394). دین دولت در اندیشه سیاسی. تهران: سوره مهر.
شیدفر، زین‎العابدین (1345). حقوق کار و صنعت. جلد اول. تهران: دانشگاه تهران. جلد دوم.
عقیلی، سید احمد (1393). طبقه‎بندی اصناف و تبیین ساختار درونی و بیرونی آن‎ها در عصر صفویه. دوفصلنامه تاریخنامه ایران بعد از اسلام، (8)، 143-170.
فلور، ویلم (1365). جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار. ترجمه ابوالقاسم سری. تهران: توس.
فلور، ویلم (1371). جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار (اتحادیههای کارگری و قانون کار در ایران 1900-1941). جلد ششم. ترجمه ابوالقاسم سری. تهران: توس.
کرونین، استفانی (1387). رضاشاه و شکلگیری ایران نوین. ترجمه مرتضی ثاقبفر. تهران: نیل.
کسروی، احمد (1363). تاریخ مشروطه ایران. جلد اول. تهران: امیرکبیر.
کلارک، باری (1394). اقتصاد سیاسی تطبیقی. ترجمه عباس حاتمی. تهران: کویر.
مختاری اصفهانی، رضا (1380). اسنادی از انجمنهای بلدی تجار و اصناف (1320-1300 هـ. ش). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
مسعودنیا، حسین (1384). جامعه مدنی و نهادهای غیردولتی در ایران؛ چالش‎ها و راهکارها. مجله دانشکده علوم اداری و اقتصاد دانشگاه اصفهان، (37)، 119-132.
یاوری، اسداله (1393). درآمدی بر مفهوم تنظیم‎گری حقوقی. مجله مطالعات حقوق تطبیقی، (2)، 629-647.
References
Abrahamian, Y. (1998). Iran between two revolutions. Translated by Ahmed Golmohammadi and Mohammad Ebrahim Fatahi. Tehran: Nei Publishing House (In Persian).
Aghili, S. A. (2013). Classification of guilds and explanation of their internal and external structure in the Safavid era. A two-part history of Iran after Islam, (8), 143-170 (In Persian).
Ansari, A., Isaei Tafreshi, M., & Hosseini, S. M. (2011). Legal-economic analysis of self-regulatory institutions and the role of non-governmental supervisory authorities for institutions in the capital market of Iran and America. Stock Exchange Quarterly, (20), 117-136 (In Persian).
Ashraf, A. (1980). Historical obstacles to the growth of capitalism in Iran. Tehran: Field Publications (In Persian).
Ashraf, A. (1996). Trade union system, civil society, and democracy in Iran. Conversation Quarterly, (14), 17-48 (In Persian).
Babcock Gove, Ph. (2008). Webster's Third New International Dictionary of the English Language, Unabridged. USA Amazon: Merriam-Webster, Inc.
Bashirieh, H. (2001). Lessons of democracy for all. Tehran: Research Institute of Contemporary View (In Persian).
Basri, A. (1971). Reza Shah's notes during the time of Prime Minister and Commander-in-Chief. Translated by Shahram Karimlo, Tehran: Army Printing House (In Persian).
Beheshti-Seresht, M., Rahimi, A. R., & Adinevand, M. (2014). The position of bazaars and guilds in Iran's political and economic developments from Reza Khan's coup to the first decade of Reza Shah's reign. Historical Research Quarterly, (27), 19-38 (In Persian).
Black, J. (2003). A Dictionary of Economics. Oxfordshire: Oxford University Press.
Childs, Roy A. Jr (1977). The Invisible Hand Strikes Back. Journal of Libertarian Studies, 1 (1), 23-33.
Clark, B. (2014). Comparative political economy. Translated by Abbas Hatami. Tehran: Kavir Publications (In Persian).
Cronin, S. (2008). Reza Shah and the formation of modern Iran, translated by Morteza Saqibfar. Tehran: Nile Publications (In Persian).
Dolatabadi, Y. (1982). Hayat Yahya (contemporary history). Volume II, Tehran: Attar Publications (In Persian).
Floor, W. (1987). Asnaf. Encyclopedia of Iranica, Volume II, Fasc. 7, 772-778
Floore, W. (1986). Essays on the social history of Iran in the Qajar era. Translated by Abolghasem Seri, Tehran: Toos Publications (In Persian).
Floore, W. (1992). Essays on the social history of Iran in the Qajar era (trade unions and labor law in Iran 1941-1900). The sixth volume, translated by Abolqasem Seri, Tehran: Toos Publications (In Persian).
Garner, B. A. (2010), Black’s Law Dictionary. Printed in the US: Thomson West Publications.
Hajianpoor, H., & Tajdari, Z. (2012). The position of guilds in the political, economic, and social system of Iran from the Safavid era to the Islamic Revolution. Parse Quarterly, (20), 35-62 (In Persian).
House, R. (2003). Random House Writer's Reference. USA Amazon: Random House Reference.
Ibn Battuta (1982). travelogue Translated by Mohammad Ali Mohadi, Tehran: Center for Scientific and Cultural Publications (In Persian).
Kasravi, A. (1984). Constitutional history of Iran. Volume 1, Tehran: Amirkabir Publishing House (In Persian).
Massoudnia, H. (2004). Civil society and non-governmental organizations in Iran; Challenges and solutions. Journal of the Faculty of Administrative Sciences and Economics, University of Isfahan, (37), 119-132 (In Persian).
Mokhtari Esfahani, R. (2001). Documents from local associations of merchants and guilds (1300-1320 AH). Tehran: Publications of the Ministry of Culture and Islamic Guidance (In Persian).
Pigoloskaya N. V., & Yu Yakubowski, A. (1984). History of Iran from ancient times to the 18th century. Translated by Karim Keshavarz, first volume, Tehran: Payam Publications (In Persian).
Pigoloskaya, N. V. (2008). Iranian cities during the Parthians and Sassanids. Translated by Inayatoleh Reza. Tehran: Scientific and Cultural Publications (In Persian).
Rezaei, A. A. (1997). The formation process of guilds and the transformation of trade organization in Iran. Media Quarterly, (32), 62-69 (In Persian).
Saeed Al Shikhli, S. I. (1983). Guilds in the Abbasid era. Translated by Hadi Alamzadeh. Tehran: Tos Publications (In Persian).
Shahbazi, A. (2014). State religion in political thought. Tehran: Surah Mehr Publications (In Persian).
Shams, I. (2014). Self-regulation (basics and models). Tehran: Khorsandi Publications (In Persian).
Shidfar, Z. A. (1966). Labor and industry rights. Volume I, Tehran: Tehran University Press. The second volume (In Persian).
Slater, D., & Fran T. (2007). Market society: market and modern social theories. Translated by Hossein Ghazian. Tehran: Ney Publishing (In Persian).
Yavari, A. (2014). An introduction to the concept of legal regulation. Journal of Comparative Law Studies, (2), 629-647 (In Persian).