اقتصاد سیاسی راه‌آهن و سیاست‌گذاری ریلی در ایران از منظر نظریه تخریب خلاق

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار علوم سیاسی، گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه شیراز. شیراز، ایران.

2 دانشجوی دکتری علوم سیاسی، گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه شیراز. شیراز، ایران.

10.22126/ipes.2023.8676.1540

چکیده

در میان تکنولوژی‌های ارتباطی و حمل و نقل، راه‌آهن از بیشترین ارتباط با سیاست برخوردار بوده تا حدی که متناسب با نوسان در سیاست، ایجاد، احداث، گسترش و عقد قراردادهای ریلی تغییر کرده است. ازآنجاکه در اواخر قرن نوزده، راه‌آهن را لکوموتیو توسعه کشورها می‌دانستند نخبگان کشورها ازجمله ایران تلاش وافری برای گسترش این صنعت در کشور خود داشتند. به‌طوری که پرداختن به راه به‌عنوان نمادی از پیشرفت در دوره قاجار و پهلوی تئوریزه شد. در این تحقیق تلاش می‌شود با بهره‌گیری از رویکرد تبیینی - تحلیلی به این سؤال پاسخ دهیم که سیاست چه تأثیری بر ورود راه‌آهن به‌عنوان تکنولوژی مهم جهان به ایران داشته است. در پاسخ به این پرسش می‌توان استدلال کرد که راه‌آهن در ایران بیش از آنکه پدیده‌ای فنی و مهندسی باشد یک مسئله بغرنج سیاسی بوده به گونه ‎ای که ملاحظات سیاسی و منافع اقتصادی بر موافقت و مخالفت با ورود این نوع تکنولوژی در ایران عصر قاجار و پهلوی بسیار تأثیرگذار بوده است. این فرضیه در چارچوب «نظریه تخریب خلاق» بررسی می‌گردد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد در ایران تأسیس راه‌آهن با سیاست عجین بوده و طیف مهمی از دولت‎مردان ازجمله شخص شاه، روشنفکران، ایلات، علما، اصناف و دیگر قشرهای اجتماعی متناسب با منافع خود به موضع‌گیری درخصوص آن پرداخته‌اند. به همین نسبت، بیگانگان نسبت به آن اختلاف نظر داشته و آن را به محل رقابت بین خود تبدیل کرده بودند. رهیافت پژوهش اقتصاد سیاسی و روش گردآوری اطلاعات در پژوهش حاضر به‌صورت کتابخانه‌ای و بهره‌گیری از منابع اسنادی و تاریخ شفاهی (خاطرات) است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آدمیت، فریدون (1351). اندیشه ترقی و حکومت قانون. تهران: خوارزمی.
احتشامی، منوچهر (1382). راه‌آهن در ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
اسنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم (1389). جلد سوم. مرکز پژوهش و اسناد ریاست جمهوری. زیر نظر محمدحسن صالحی مرام. تهران: خانه کتاب.
امانت، عباس (1393). قبله عالم. ترجمه حسن کامشاد. تهران: نشر کارنامه.
برهانی، مرجان، و سلیمانی، کریم (1393). تأثیر عملیاتی شدن پیمان سه‌جانبه بر کارکرد راه‌های ریلی و شوسه در ایران. تاریخ ایران، 74 (16)، 23-44.
پاشازاده، غلامعلی (1391). راه‌آهن و ترقی از نگاه اندیشمندان عصر ناصری. پژوهش‌های تاریخی، 4 (4)، 57-70.
پورآرین، فؤاد، رازنهان، محمدحسن، و رجبی، علی‌اصغر (1394). رضاشاه و مدرنیزاسیون ایران ضدیت با مظاهر فرهنگ اسلامی- ایرانی. فصلنامه علمی تخصصی تاریخ‌نامه خوارزمی، 3 (9)، 3-24.
جلالی نایینی، سید محمدرضا (1394). خاطراتی از احداث راه‌آهن ایران؛ رضاشاه من اقتصاددانم یا میلسپو؟. مجله حافظ، (13)، 86.
چاهیان، علی‌اصغر (1390). «طرح راه‌آهن و مجلس در دوره پهلوی اول». اسناد بهارستان، ضمیمه فصلنامه اسناد بهارستان، 71-96.
حیدری، آرش (1397). تنظیمات ایرانی: حکومت‎مندی و برآمدن دولت مدرن در ایران. مجله جامعه‌شناسی ایران، 19 (1)، 126-148. doi: 10.22034/jsi.2018.36650
حیدری، میلاد، و صادقی، ملیحه (1393). «جاده‌سازی در مازندران در دوره پهلوی اول». خردنامه، 4 (12)، 78-59.
خورشیدوند، فاطمه (1392). بررسی صنعت حمل و نقل در آینه مطبوعات عصر پهلوی اول با تکیه بر جراید اقتصادی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد در رشته تاریخ ایران دوره اسلامی، دانشگاه بیرجند.
دادخواه، کامران (1382). روشنفکران ایرانی و اندیشه اقتصادی. ایراننامه، (83)، 285- 300.
راوندی، مرتضی (1371). تاریخ اجتماعی ایران. تهران: آگاه.
رایت، دنیس (1359). انگلیسی‌ها در میان ایرانیان. ترجمه لطفعلی خنجی. تهران: امیرکبیر.
رحمانیان، داریوش، و یارمهدوی، سارا (1391). مسئله راه‌آهن در ایران عهد قاجار. پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، 21 (10)، 91-104. doi: 10.22111/jhr.2012.1460
ساسانی، خان ملک (1347). سیاستگران عصر قاجار. تهران: طهوری
شریف امامی، جعفر (1380). خاطرات شریف امامی. به کوشش حبیب لاجوردی. تهران: سخن.
شیخ‌الاسلامی، جواد (1368). قتل اتابک و شانزده مقاله تحقیقی دیگر. چاپ دوم. تهران: کیهان.
صنیع‌الدوله، مرتضی قلی‌خان (1363). راه نجات. تهران: تاریخ ایران.
عجم اوغلو، دارون، و رابینسون، جیمز ای (1393). چرا ملت‌ها شکست می‌خورند؟ ریشه‌های قدرت، ثروت و فقر. ترجمه محسن میردامادی و محمدحسین نعیمی‌پور. تهران: روزنه.
فرح‌بخش، مرتضی، و حناچی، پیروز (1394). تحلیل تأثیر راه‌آهن به‌عنوان میراث صنعتی در ایران. نشریه هنرهای زیبا، 20 (4)، 44-33. doi: 10.22059/jfaup.2016.59668
فلور، ویلم (1371). صنعتی‎شدن ایران. ترجمه ابوالقاسم سری. تهران: توس.
فوران، جان (1392). مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران. ترجمه احمد تدین. تهران: رسا.
کاتوزیان، همایون (1385). اقتصاد سیاسی ایران. ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی. تهران: نشر مرکز.
کدی، نیکی (1385). ریشه‌های انقلاب ایران. ترجمه عبدالرحیم گواهی. تهران: علمی.
کرزن، ن.جرج (1367). ایران و قضیه ایران. ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی. تهران: علمی و فرهنگی.
کاشف، محمد (1373). تغییرات و ترقیات در وضع حرکت و مسافرت و حمل اشیاء و فواید راه‌آهن. به کوشش محمدجواد صاحبی. تهران: دفتر نشر میراث مکتوب.
لک، سمیه (1390). راه‌آهن سراسری در مذاکرات مجلس شورای ملی از ابتدا تا آغاز احداث راه‌آهن. پیام بهارستان، (12)، 290-296.
لمبتون، ان. اس. (1379). زمینه‌های دگرگونی اجتماعی در ایران قرن نوزدهم. ترجمه چنگیز پهلوان در کتاب نظریه دولت در ایران. تهران: نشر گیو.
متین دفتری. احمد (1381). «برگزیده‌ها: خاطراتی از احداث راه‌آهن». ایران‌شناسی، 14 (3)، 650-656.
متینی، جلال (1378). دکتر مصدق، راه‌آهن سراسری ایران و سلطان احمدشاه. ایران‌شناسی، 11 (1)، 1-35.
محبوبی اردکانی، حسین (2537). تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران. تهران: دانشگاه تهران.
مختاری اصفهانی، رضا (1392). پهلوی اول از کودتا تا سقوط. تهران: نشر کتاب پارسه.
میرزایی‌پری، زهرا (1384). قرارنامه راه‌آهن طهران- شاه عبدالعظیم. گنجینه اسناد، (59)، 41-57.
نوری مصطفی، سلیمانی کریم (1399). نقش آلمان‌ها در تأسیس راه‌آهن در ایران در عصر رضاشاه. فصلنامه گنجینه اسناد، 30 (118)، 141-119. doi: 10.22034/ganj.2020.202425
هدایت، مهدی قلی‌خان (1344). خاطرات و خطرات. تهران: زوار.
References
Adamiat, F. (1972). The Idea of Progress and the Rule of law. Tehran: Khwarazmi (In Persian).
Ajamoglu, D., & Robinson, J. E. (2014). Why do nations fail? The roots of power, wealth and poverty. translated by Mohsen Mirdamadi and Mohammad Hossein Naimipour. Tehran: Rosenh Publications (In Persian).
Amanat, A. (2013). Pivote of the Universe.Nasir al-din shah Qajar the Iranian Monachy (1831-1896). translated by Hassan Kamshad, Tehran: Karnameh Publication (In Persian).
Borhani, M., & Soleimani, K. (2013). Operational Impact on the Function of the Tripartite Pact of Rail and Road Transports of Iran. History of Iran, 74 (16), 23-44 (In Persian).
Chahian, A. A. (2011). The plan of the railway and parliament in the first Pahlavi period. Documents of Baharistan, Autumn 2019. 71-96 (In Persian).
Curzon, N. G. (1988). Persia and the Persian Question. translated by Gholam Ali Vahid Mazandarani, Tehran: Scientific and Cultural Publication (In Persian).
Dadkhah, K. (2003). Iranian intellectuals and economic thought. Iran Nameh, (83), 285-300 (In Persian).
Documents of the occupation of Iran in the Second World War. (2009). The third volume. presidential documents and research center. under the supervision of Mohammad Hassan Salehi Maram. Tehran: Khane Ketab (In Persian).
Ehtshami, M. (2012). Railways in Iran. Tehran: Cultural Research Office (In Persian).
Farah Bakhsh, M., & Hanachi, P. (2014). Analyzing the Effect of Railway as Industrial Heritage in Iran. Fine Art Journal, 20 (4), 33-44. doi: 10.22059/jfaup.2016.59668 (In Persian).
Floor, W. (1992). Industrialization of Iran. translated by Abolghasem Serri, Tehran: Tous (In Persian).
Foran, J. (2012). Fragile resistance; Social transformation in Iran from 1500 to revolution. translated by Ahmad Tedaion, Tehran: Rasa (In Persian).
Hedayat, M. Q. (1965). Memories and Dangers. Tehran: Zovvar (In Persian).
Heydari, A. (2017). Iranian Regulations: Govermentality and Rising the Modern State in Iran. Iranian Journal of Sociology, 19 (1), 126-148. doi: 10.22034/jsi.2018.36650 (In Persian).
Heydari, M., & Sadeghi, M. (2013). Mazandaran Road construction During the First Pahlavi. Khordnameh, 4 (12), 59-78 (In Persian).
Jalali Naiini, S. M. R. (2014). Memories of the construction of Iran's railway; Reza Shah, Am I an economist or Millespo?. Hafez magazine, (13), 86 (In Persian).
Kashif, M. (1994). Changes and Progess in the mode of movement and travel and transportation of objects and benefits of the railway. to the efforts of Mohammad Javad Sahibi. Tehran: Mirath Maktoob (In Persian).
Katoozian, H. (2015). Iran's political economy. translated by Mohammad Reza Nafisi and Kambiz Azizi. Tehran: Nashmarkaz (In Persian).
Keddie, N. (2015). Roots of Revolution. translated by Abdol Rahim Gavahi. Tehran: Scientific Publications (In Persian).
Khurshidvand, F. (2012). Investigation of the transportation industry in the press of the first Pahlavi era based on economic journals. master's thesis in the history of Iran in the Islamic period, Birjand University (In Persian).
Lak, S. (2018). Nationwide railway in the Negotiations of the National Assembly from the beginning to starting of the construction of the railway. Payame Baharestan, (12), 290-296 (In Persian).
Lambton, A. S. (2000). Fields of social transformation in Iran in the 19 century. translated by Changiz Pahlavan in Theory of Government in Iran. Tehran: Giv (In Persian).
Mahboubi Ardakani, H. (2537). History of New Civilizational Institutions in Iran. Tehran: Tehran University Press (In Persian).
Mateen Daftari, A. (2012). Selections: memories of the construction of the railway. Iranology, 14 (3), 656-650 (In Persian).
Matini, J. (1999). Dr. Mosadegh, National Railway of Iran and Sultan Ahmad Shah. Iranology, 11 (1), 1-35 (In Persian).
Mirzaeipari, Z. (2005). Tehran Railway Contract - Shah Abdulazim. Document Treasury, (59), 57-41 (In Persian).
Mokhtari Esfahani, R. (2012). Pahlavi I from the coup to the fall, Tehran: Parse (In Persian).
Nouri M. & Soleimani, K. (2019). The Role of Germans in the Establishment of railways in Iran during the Era of Reza Shah. Ganjineh Sanad, 30 (118), 119-141. doi: 10.22034/ganj.2020. 202425 (In Persian).
Pashazadeh, Gh. (2012). Railway and Development from the point of view of Iranian Thinkers in the period of Nasser al-Din Shah. Historical Researches, 4 (4), 57-70 (In Persian).
Pourarin, F., Razanhan, M. H., & Rajabi, A. A. (2014). Reza Shah and the modernization of Iran, opposition to the manifestations of Islamic-Iranian culture. Tarikh Namah Khwarazmi, 3 (9), 3-24 (In Persian).
Rahmanian, D., & Yarmahdavi, S. (2011). The issue of railways in Qajar era Iran. Historical Researches of Iran and Islam, 21 (10), 91-104. doi: 10.22111/jhr.2012.1460 (In Persian). doi: 10.22111/jhr.2012.1460.
Ravandi, M. (1992). Social history of Iran. Tehran: Agah (In Persian).
Sani al-Doulah, M. Q. (1984). Rahs Nejat, Tehran: Tarikh Iran Publication (In Persian).
Sassani, Kh. M. (1968). Politicians of the Qajar era. Tehran: Tahori (In Persian).
Schumpeter, J. (1934). Depressions. In Economics of the Recovery Program. ed. D. Brown et al. New York: McGraw-Hill.
Schumpeter, J. (1942). Capitalism, Socialism, and Democracy. New York: Harper & Bros.
Sharif Emami, J. (2001). Sharif Emami's memoirs. by Habib Lajuevardi. Tehran: Sokhon Publication (In Persian).
Sheikh al-Islami, J. (1989). The murder of Atabak and sixteen other research articles. second edition, Kayhan Publications (In Persian).
Wright, D. (1359). the English amongst the Persians. translated by Lotf Ali Khonji. Tehran: Amir Kabir (In Persian).