تأثیر نظامی‌گری بر رشد اقتصادی دوران پهلوی (1357-1332)؛ یک بررسی تاریخی

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای انقلاب اسلامی، گروه تاریخ و ایرانشناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

2 دانشیار گروه تاریخ و ایرانشناسی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

3 استاد گروه تاریخ و ایرانشناسی دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

چکیده

در مقاله حاضر، تأثیرتاریخی نظامی‌گری بر رشد اقتصادی ایران طی دوره 1357-1332 بر اساس خاطرات کارگزاران حکومت پهلوی بررسی می‌شود. مسئله اصلی تحقیق این است که مخارج نظامی دوران پهلوی دوم چگونه بر رشد اقتصادی ایران تأثیرگذاشت؟ بنابر فرضیه تحقیق، در طول برنامه دوم عمرانی، هزینه‌های نظامی که علاوه بر درآمد ناکافی نفت، از کمک‌های بلاعوض خارجی به دست می‌آمد باعث اتلاف اندک منابع مالی کشور شد و در طول سه برنامه عمرانی بعدی که درآمد نفت رو به بهبود نهاد، هزینه‌های نظامی باعث انحراف منابع مالی شد و بر رشد اقتصادی ایران تأثیر منفی گذاشت. نتایج این تحقیق که با شیوه‌ای توصیفی و تحلیلی و بر اساس منابع دست اول یعنی خاطرات کارگزاران پهلوی به انجام رسیده است، نشان می‌دهد که نظامی‌گری با تأثیر بر دو مؤلفه سرمایه مالی و سرمایه انسانی رشد اقتصادی ایران را که در سال‌های دهه 40 و 50 به رقم قابل توجهی رسیده بود، دچار آسیب و انحراف کرد و بر روند رشد اقتصادی تأثیر منفی گذاشت.

کلیدواژه‌ها


ارجمند، سیاوش (1346)، «نقش نیروی انسانی در توسعه اقتصادی»،متن سخنرانی سیاوش ارجمند در جلسه سخنرانی ماهانه بانک مرکزی، بورس ماهانه، دوره اول، شماره 48، صفحات 29-23.
استمپل، جان. دی (1377)، درون انقلاب ایران، ترجمه منوچهر شجاعی، تهران: نشر نگارش، چاپ اول.
برنامه سوم و احتیاجاتکشور (1341)، نامه اتاق بازرگانی، شماره 124 و 125، صفحات 33-27.
بوستاک، فرنسیس و جفری جونز (1395)، ابوالحسن ابتهاج و توسعه اقتصادی زیر نظر شاه، ترجمه مهدی پازوکی و علی حبیبی، تهران: انتشارات کویر.
بیضایی، سید ابراهیم (1380)، «رابطه بین مخارج نظامی و برخی متغیرهای اقتصادی ایران»، فصلنامه علمی و پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهراء، شماره 38 و 37، صص 61-47.
پورصادق، ناصر، علی کاشمری و جابر افتخارشاهی (1386)، «تأثیر هزینه‌های نظامی بر رشد اقتصادی ایران با توجه به اثرات جنگ تحمیلی و واقعه 11 سپتامبر»، فصلنامه مدیریت نظامی، ش 28.
پهلوی، محمدرضا (1388)، پاسخ به تاریخ، به کوشش شهریار ماکان، تهران: نشر البرز، چاپ دهم.
حاجی یوسفی، امیرمحمد (1388)، دولت، نفت و توسعه اقتصادی، تهران: مرکز انتشارات مرکز انقلاب اسلامی.
حسنی صدرآبادی، محمدحسین و علی کاشمری (1386)، «تأثیر مخارج دفاعی بر رشد اقتصادی ایران(1353-1383)»، فصلنامه مطالعات دفاعی استراتژیک، سال هشتم، ش 27.
دهباشی، حسین (1394)، گفتگو با علینقی عالیخانی، اقتصاد و امنیت، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
-------------(1394)، گفتگو با داریوش همایون، آیندگان و روندگان، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
دیزجی، منیره؛ پناهی، حسین و تقی‌زاده، حجت(1388)، اثر هزینه‌های نظامی بر بدهی‌های خارجی در کشورهای در حال توسعه، فصلنامه مدل‌سازی اقتصادی، سال سوم، شماره 1، صص 136-117.
رحیمی‌فر، مهری (1387)، «بهره‌وری نیروی انسانی و رشد اقتصادی»، مجله اقتصادی- ماهنامه بررسی مسائل و سیاست‌های اقتصادی، شماره 83 و 84، صص 56-47.
روزبهان، محمود (1387)، مبانی توسعه اقتصادی، تهران: انتشارات تابان، چاپ دوازدهم.
روحانی، منصور (1346)، «منابع و تنگناهای برنامه توسعه اقتصادی ایران»، مجله وحید، شماره 45، صفحات 784-777.
صفی اصفیا، محمد علی (1341)، «بیانات جناب آقای صفی اصفیاء قائم مقام نخست‌وزیر در سازمان برنامه»، نامه اتاق
بازرگانی، 1341، 77-88.
علم، اسدالله (1380)، خاطرات علم با مقدمه و ویرایش علینقی علیخانی، ج(الف)1، تهران: انتشارات مازیار- انتشارات معین، چاپ دوم.
علم، اسدالله (1380)، خاطرات علم با مقدمه و ویرایش علینقی علیخانی، ج(ب)5، تهران: انتشارات مازیار- انتشارات معین، چاپ دوم.
فرمانفرمائیان، خداداد (1381)، توسعه در ایران(1357-1320)، ویراستار غلامرضا افخمی، تهران: انتشارات گام نو.
فطرس، محمد حسن و همکاران (1396)، «تأثیر مخارج نظامی بر بیکاری در کشورهای منتخب در حال توسعه»، فصلنامه سیاست‌گذاری پیشرفت اقتصادی دانشگاه الزهرا، سال پنجم، شماره سوم
کاتوزیان، باقر (1344)، «نقش ارتش در اقتصاد»، مجله بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، شماره 45، 1113-1099.
کاتوزیان، محمدعلی (1374)، اقتصاد سیاسی ایران، از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز، چاپ پنجم.
کدی، نیکی(1385)، ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران: نشر علم، چاپ ششم.
گراهام، رابرت (1358)، ایران سراب قدرت، ترجمه فیروز فیروزنیا، تهران: سحاب کتاب، چاپ اول.
گیلیس و دیگران (1379)، اقتصاد و توسعه، ترجمه غلامرضا آزاد ارمکی، تهران: نشر نی. ُ
لیلاز، سعید (1392)، موج دوم تجدد آمرانه در ایران، تهران: انتشارات نیلوفر.
مقدم تبریزی، ناهید و همکاران (1384)، «بررسی بهره‌وری در اقتصاد ایران»، مجموعه پژوهش‌های اقتصادی، شماره 24، صفحات 35-15.
مهدوی، عبدالرضا(هوشنگ) (1394)، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، تهران: نشر پیکان، چاپ یازدهم.
نادری، ابوالقاسم (1385)، «پارادوکس کمبود نیروی انسانی متخصص و بیکاری فارغ‌التحصیلان»، اقتصاد، کار و جامعه، شماره 76-75، صفحات 39-4.
هالیدی، فرد (1358)، ایران: دیکتاتوری و توسعه، ترجمه محسن یلفانی و علی طلوع، تهران: انتشارات علم، چاپ اول.
همایون، داریوش (1387)، من و روزگارم در گفتگو با بهمن امیر حسینی، هامبورگ: نشر تلاش.
هویدا، فریدون (1370)، سقوط شاه، ترجمه ح، ا، مهران، تهران: اطلاعات.

References

Abadiyan, Bahman(1985), Iranian Oral History Collection, Harvard University –Middle Eastern Division, Interview recorded by Ziya, Sedghi,4, January, Bethesda, Maryland.
Amini, Ali(1995), Iranian Oral History Collection, Harvard University –Middle Eastern Division, Interview recorded by S. Bassiri, 3,4,7 December, Paris, France.
Ghoreishi, Ahmad(1988), Foundation For Iranian Studies Program of Oral History, interview recorded by Vali Reza, Nasr, 31 July, Maryland.
Jahanshahi, Gholam Hosein(1989), Foundation For Iranian Studies Program of Oral History, interview recorded by Mahnaz, Afkhami, 31 August, Juin, les-pins, France.
Jam, Feridoun(1983), Iranian Oral History Collection, Harvard University –Middle Eastern Division, Interview recorded by Habib, Lajevardi,10 March, London, England.
Lajevardi, Ghasem(1983), Iranian Oral History Collection, Harvard University –Middle Eastern Division, Interview recorded by Habib, Lajevardi,29 January, Los Angeles, California.
Mahvi, Abolfath(1985), Iranian Oral History Collection, Harvard University –Middle Eastern Division, Interview recorded by Habib, Lajevardi, 26-30Apile, Geneva, Switzerland.
Majidi, Abdolmajid(1982), Foundation For Iranian Studies Program of OralHistory, interview recorded by Gholam Reza, Afkhami and Akbar Etemad, April,Washington D.C. and Paris.
Moghadam, Golamreza(1983), Iranian Oral History Collection, Harvard University –Middle Eastern Division, Interview recorded by Habib, Lajevardi, 26 january, Hills Beverly, California.
Nahavandi, Hoshang(1985), Iranian Oral History Collection, Harvard University –Middle Eastern Division, Interview recorded by shahrokh,maksob 20,May,Paris, France.
Sepehri, Hossein(1988), Foundation For Iranian Studies Program of Oral History, interview recorded by Mahnaz, Afkhami, August, Bethesda, Maryland.