تبیین اقتصاد نهادگرای جدید از آثار درآمدهای نفتی در ایران

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

استادیار گروه اقتصاد، دانشگاه رازی، کرمانشاه، ایران.

چکیده

از ویژگی‌های ساختاری اقتصاد ایران و بسیاری از کشورهای خاورمیانه اتکا به درآمدهای نفتی است. وابستگی به درآمدهای نفتی آثار اقتصادی و اجتماعی فراوانی دارد. مدیریت این پی‌آمدها و جلوگیری از آثار مخرب آن در اقتصاد مستلزم تبیین درست سازوکار اثرگذاری این متغیر مهم است. در پژوهش حاضر، تلاش می‌شود تا الگویی برای تبیین سازوکار اثرگذاری درآمدهای نفتی در اقتصاد ایران ارائه شود. درآمدهای نفتی دارای دو دستۀ پی‌آمدهای منفی و مثبت است. این مقاله بر تأثیرات اقتصادی منفی درآمدهای نفتی متمرکز می‌شود. الگوی مفهومی این تحقیق به‌کمک چهارچوب نظری اقتصاد نهادی استخراج می‌شود. تجزیه‌وتحلیل اطلاعات با کمک روش توصیفی ـ تحلیلی است. مباحث نظری کلی و عمومی است، اما مطالعۀ موردی آن اقتصاد ایران است. نتایج نشان داد مهم‌ترین آثار منفی درآمدهای نفتی ایران عبارت‌اند از: 1. منفی‌شدن تراز پرداخت‌های خارجی (بدون نفت): در اقتصاد ایران هر یک میلیارد دلار افزایش درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز به‌صورت مستقیم 840 میلیون دلار واردات را افزایش می‌دهد؛ 2. رکود بخش تولید: هر یک واحد افزایش سهم بخش نفت در اقتصاد رشد اقتصادی بدون نفت را به میزان 41/0 واحد کاهش می‌دهد؛ 3. کاهش بهره‌وری: تمامی شاخص‌های بهره‌وری با درآمدهای نفتی رابطة معکوس دارد و هر یک درصد افزایش درآمدهای نفتی، بهره‌وری کل عوامل تولید را 24/0 درصد کاهش می‌دهد. مهم‌ترین مجراهای اثرگذاری درآمدهای نفتی در متغیرهای اقتصادی ایران عبارت‌اند از: فراهم‌آوردن امکان واردات و مصرف گستردة بدون وابستگی به درآمدهای ناشی از تولید، تخریب محیط کسب‌وکار از‌طریق عدم شفافیت در تصمیم‌سازی و انتخاب‌ها، و کاهش توان رقابت تولید داخلی.

کلیدواژه‌ها


ابراهیمی، محسن، ابراهیم زرینی، و سیدمحمدعلی حاجی‌میرزایی (1389)، «نوسانات قیمت نفت و اثر آن بر متغیرهای کلان اقتصاد ایران (1367-1386)»، سیاست‌های اقتصادی، ش 1.
بانک مرکزی جمهوری اسلامی (1398)، «بانک اطلاعات سری زمانی اقتصادی»، بازیابی‌شده در10/6/1398 از تارنمای: https://www.cbi.ir
حاجی‌یوسفی، امیرمحمد (1376)، «رانت، دولت رانتیر و رانتیریسم: یک بررسی مفهومی»، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ش ۱۲۵ و ۱۲۶.
خضری، محمد (1384)، اقتصاد رانت‌جویی بررسی زمینه‌های رانت‌جویی در نظام بودجه‌ریزی دولتی ایران، تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور.
خضری، محمد (1388)، «بیماری هلندی و ضرورت استفادة درست از درآمدهای نفتی»، فصل‌نامة مطالعات راهبردی، ش 46.
خیرخواهان، جعفر (1385)، «بلای منابع»، فصل‌نامة مؤسسة مطالعات دین و اقتصاد، اقتصاد و جامعه، ش 7.
رشیدی، احمد و سیدصالح موسوی (1398)، «درآمدهای نفتی و آثار متعارض آن بر رشد و توسعة اقتصادی در ایران و نروژ»، دوفصل‌نامة مطالعات اقتصاد سیاسی بینالملل، ش 2.
کاتوزیان، محمدعلی (1374)، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسلة پهلوی، ترجمة محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
کارل، تری لین (1390)، معمای فراوانی رونق‌های نفتی و دولت‌های نفتی، ترجمة جعفر خیرخواهان، تهران: نشر نی.
کاویانی، زهرا (1389)، «تأملی بر پدیدة نحسی منابع طبیعی ـ مطالعة موردی: ایران»، مجلس و راهبرد، پاییز و زمستان، ش 64.
نورث، داگلاس (1385)، نهادها، تغییرات نهادی و عملکرد اقتصادی، ترجمۀ محمدرضا معینی، تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور.
متوسلی، محمود و سیدمحمدباقر نجفی (1388)، «ابزارهای تحلیل و تبیین مسائل اقتصادی از دیدگاه داگلاس نورث»، فصل‌نامة جامعه و اقتصاد، س 6، ش 19 و 20.
مهرآرا، محسن، حمید ابریشمی، و حمید زمان‌زاده نصرآبادی (1387)، «مصیبت منابع یا نهادها؟ مطالعة موردی کشورهای صادرکنندة نفت»، پژوهشنامة اقتصادی، س 10، ش 3.
مؤمنی، فرشاد (1382)، «اقتصاد رانتی و مسئلة نابرابری در گفت‌وگو با دکتر فرشاد مؤمنی»، فصل‌نامة مطالعات راهبردی، ش 19.
میرترابی، سعید (1388)، «بررسی مقایسه‌ای چهارچوب‌های تحلیلی و روش‌شناختی مطالعات نفت و سیاست»، پژوهش سیاست نظری، س 1، ش ۶.
References
Anderson, L. (1987), “The State in the Middle East and North Africa”, Comparative Politics, vol. 20, no. 1.
Beblawe, H. (1992), “Theory and Society”, Canddian Journal of Political Science, vol. 11, no. 3.
Beblawi, H. and G. Luciani (1987), The Rentier State, Nation, State, and Integration in the Arab World, vol. 2, London: Croom Helm.
Birdsall, N., T. Pinckney, and R. Sabot (2001), “Natural Resources, Human Capital, and Growth”, in: Resource Abundance and Economic Development, Richard M. Auty (ed.), Oxford: Oxford University Press.
Brunner, K. (1985), “The Poverty of Nations”, Cato Journal, vol. 5, no. 1.
Central Bank of the Islamic Republic of Iran (2019), “Economic Time Series Database”: (in Persian).
Corden, W. M. (1984), Booming Sector and DUTCH Dissease Economics Surrey and Consilidation, Oxford: Economic Papers.
Ebrahimi, Mohsen, Ebrahim Zarrini, and Seyed Mohammad Ali Haji Mirzaei (2010), “Price Fluctuation of Oil and Its Macro-Effect on Iranian Economy (1988-2005)”, Journal of Economic Studies and Politics, 0(17) (in Persian).
Gelb, A. (1988), Oil Windfalls: Blessing or Curse?, Oxford: Oxford University Press.
Goulet, D. (1986), “Three Rationalities in Development Decision-making”, World Development, vol. 14, no. 2.
Gylfason, T. (2001a), “Natural Resources and Economic Growth; what is the Connection”, CESifo Working Paper, no. 50.
Gylfason, T. (2001b), “Natural Resources, Education and Economic Development”, European Economic Review, vol. 45, no. 4.
Haji Yousefi, Amir Mohammad (1376), “Rent, the Rentier State and Rentierism: a Conceptual Study”, Political and Economic Ettelaat, no. 125 and 126 (in Persian).
Hartford, T. and M. Klein (2005), “Aid and the Resource Curse”, The World Bank Group, Private Sector Development Presidency Note, no. 291 (Washington, DC: World Bank).
Hodgson, G. M. (2006), “What are Institutions?”, Journal of Economic Issues, vol. XL, no.1.
Hulten, C. R. (2001), “Total Factor Productivity”, A Short Biography, Printed in New Developments in Productivity Analysis, University of Chicago Press.
Jensen, N. and L. Wantchekon (2004), “Resource Wealth and Political Regimes in Africa”, Comparative Political Studies, vol. 37, no. 7.
Karl, Terry Lynn (2011), The Paradox of Plenty Oil Booms and Petro-States, Translated by Jafar Kheirkhahan, Tehran: Nashr-e Ney (in Persian).
Katouzian, Mohammad Ali (1374), The Political Economy of Modern Iran, Despotism and Pseudo-Modernism, 1926-1979, Translated by Mohammad Reza Nafisi and Kambiz Azizi, Tehran: Nashre Markaz (in Persian).
Kaviani, Zahra (2010), “Reflecting the Phenomenon of Natural Resources Curse (Case Study: Iran)”, Majlis and Rahbord, 17(64) (in Persian).
Khairkhahan, Jafar (1385), “Resource Curse”, Eghtesad and Jamee, the Journal of Institute of Religion and Economic Studies, no. 7 (in Persian).
Khezri, Mohamad (2010), “Dutch Syndrome and the Proper Use of Oil Incomes”, Strategic Studies Quarterly, 12 (46) (in Persian).
Khezri, Mohamad (1384), Rental Economics A Study of Rental Areas in Iran's Government Budgeting System, Tehran: Management and Planning Organization of Iran (in Persian).
Manser, M. H. (Chief Compiler) (1995), Oxford Learner’s Pocket Dictionary, Oxford: Oxford University Press.
Mbaku, J. M. (1998), “Corruption and Rent-Seeking”, in: S. Borner and M. Paldam. (eds), The Political Dimension of Economic Growth, Macmillan Press.
Mehlum, H., K. Moene, and R. Torvik (2006), “Institution and The Resource Curse”, The Economic Journal, no. 116.
Mehrara, M., H. Abrishami, and H. Zamanzadeh Nasrabadi (2010), “Resource Curse or Institutions? Case Study of Oil Exporting Countries”, Economics Research, 10(38), (in Persian).
Mirtorabi, Saeed (1388), “Comparative Study of Analytical and Methodological Frameworks of Oil and Policy Studies”, Theoretical Policy Research, no. 6 (in Persian).
Momeni, Farshad (1382), “Rent Economy and the Issue of Inequality in a Conversation with Dr. Farshad Momeni”, Strategic Studies Quarterly, Issue 19 (in Persian).
Motavaseli, Mahmoud and Seyed Mohammad Bagher Najafi (2009), “Tools for Analyzing and Explaining Economic Problems from Douglas North's Perspective Eghtesad and Jamee”, The Journal of Institute of Religion and Economic Studies, no.19 (in Persian).
North, Douglas (1385), Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Translated by Mohammad Reza Moeini, Tehran: Management and Planning Organization of Iran (in Persian).
OECD (2001), Science, Technology and Industry Scoreboard, Paris: OECD.
OECD (2008), OECD Compendium of Productivity Indicators, Organization for European Economic Cooperation.
Papyrakis, E. and R. Gerlagh (2004), “The Resource Curse Hypothesis and its Transmission Channels”, Journal of Comparative Economics, vol. 32, no. 1.
Rashidi, A. and S. Mousavi (2019), “Oil Revenues and its Controversial Effects on Economic Growth and Development in Iran and Norway”, International Political Economy Studies, 2(1), doi: 10.22126/ipes.2019.1209 (in Persian).
Robinson, J. A., R. Torvik, and T. Verdier (2006), “Political Foundations of the Resource Curse”, Journal of Development Economics, vol. 79, no. 2.
Ross, M. L. (2001), Timber Booms and Institutional Breakdown in Southeast Asia, Political Economy of Institutions and Decisions, Cambridge, UK, New York: Cambridge University Press.
Sachs, J. D. and A. M. Warner (1995), “Natural Resource Abundance and Economic Growth”, NBER Working Paper 5398.
Sachs, J. D. and A. M. Warner (2001), “The Curse of Natural Resources”, European Economic, Review, no. 45.
Sala-i-Martin, X. and A. Subramanian (2003), “Addressing the Natural Resource Curse: An Illustration from Nigeria”, NBER Working Paper 9804.
Sandbu, M. E. (2006), “Natural Wealth Accounts: A Proposal for Alleviating the Natural Resource Curse”, World Development, vol. 34, no. 7.
Torvik, R. (2002), “Natural Resource Rent Seeking and Welfare”, Journal of Development Economics, vol. 67, no. 2.
Torvik, R. (2009), “Why do Som Resource- Abundant Countries Succeed While others do not? ”, Oxford Review of Economic Policy, vol. 25, no. 2.