بنیادهای مادیِ دولت مدرن و عقلانی‌شدن سیاست و دولت ایران در تاریخ معاصر

نوع مقاله : پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای علوم سیاسی، گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

2 استادیار گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، واحد چالوس، دانشگاه آزاد اسلامی، ایران.

3 دانشیار گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران. ایران.

4 استاد گروه علوم سیاسی، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران. ایران.

چکیده

نوشتار پیش رو درپی پاسخ بدین پرسش اساسی است که چگونه گسترش بنیادهای مادی دولت مدرن در ایران سبب شدند که برای نخستین ‎بار سیاست و دولت ایران در مسیر عقلانیت قرار گیرند. برای پاسخ بدین پرسش از نظریة عقلانی شدن ماکس وبر و روش توصیفی- تحلیلی بهره گرفته شده است. این نظریه به چهار مؤلّفه اساسی برای عقلانی شدن سیاست و دولت اشاره می کند. این مؤلّفه ها عبارت‌اند از اقتصاد سرمایه‌داری، دولت مدرن مطلقه، بوروکراسی مدرن و نظام حقوقی صوری. با کاربست این مؤلّفه ها درمی ‎یابیم که نظام دولت ها در ایران تا آستانه تجدّد غیر عقلانی بوده و قدرت در آن‌ها به‏ وسیله اشخاص اعمال می‌گردیده و مقید به هیچ قرارداد، سازمان و سلسله ‏مراتب نبوده است. درواقع قدرت براساس مصلحت شخصی و معیارهای احساسی و منفعتی تحقّق می‌یافته است. نکتة مهم این است که ضرورت عقلانی ‎شدن سیاست و دولت ایران از هنگامی پدیدار شد که روند نوسازی در ایران برای اخذ تمدّن جدید و هماهنگی با سیر تحوّلات دنیای مدرن به‎ وسیله نخبگانی از درون دستگاه حکومتی آغاز گردید تا از این راه انتظامی در کشور شکل گیرد که در راستای جبران عقب‌ماندگی آن نسبت به غرب باشد. بر این اساس است که می‌توان گفت نتایج تمدّن غرب، الگوهای معقول ساز سیاست و دولت ایران بوده‌اند که خود نیز بخشی از فرایند کلی تجدد هستند. با توجّه به مطالب مورد اشاره می‎توان مطرح ساخت که سیاست و دولت ایران هنگامی می‎تواند عقلانی شود که مؤلّفه‎های عقلانی‎شدن صورت‌بندی حقیقی خود را در سپهر سیاست ایران یافته و زمینه گذار سیاست و دولت ایران از صورت‌بندی استبدادی و خودکامه را فراهم سازد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آبراهامیان، یرواند (1384)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه: احمد گل‌محمدی، محمدابراهیم فتاحی، تهران: نشر نی.
آدمیت، فریدون (1392)، اندیشة ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار، تهران: خوارزمی
آدمیت، فریدون (1355)، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران: پیام
ازغندی، علیرضا (1385)، درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران، تهران: قومس
اشرف، احمد (1395)، موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران: دوره قاجاریه، تهران: زمینه
افضلی، رسول (1386)، دولت مدرن در ایران، قم: مفید
بروبیکر راجرز (1395) مرزهای عقلانیت، رساله‌ای درباره اندیشه اجتماعی و اخلاقی ماکس وبر، ترجمه: شهناز مسمی‌پرست، تهران کتاب پارسه
بشیریه، حسین (1386)، عقل در سیاست، تهران: نگاه معاصر.
بشیریه، حسین (1395)، موانع توسعه سیاسی در ایران، تهران: گام نو.
بشیریه، حسین (1382)، جامعه‌شناسی سیاسی: نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی، تهران: نی.
بومر، فرانکلین لوران (1380)، جریان‌های بزرگ در تاریخ اندیشة غربی، ترجمه: حسین بشیریه، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
تیلور،‌ چارلز (1386)، «عقلانیت»، مجموعه مقالات، ترجمه: مراد فرهادپور، فصلنامه ارغنون.
خراسانی، شرف‌الدین (1387)، نخستین فیلسوفان یونان. تهران: علمی فرهنگی.
داوودی، علی‎مراد (1349)، عقل در حکمت مشاء از ارسطو تا ابن‌سینا، تهران: دهخدا.
دلیرپور، ‌پرویز (1386)، «ریشه‌ها و زمینه‌های شکل‌گیری ساخت دولت مدرن در ایران»، مجموعه‌مقالات دولت مدرن در ایران. به اهتمام رسول افضلی. قم:‌ مفید.
رهبری، ‌مهدی (1391)، مشروطة ناکام، تهران: کویر.
طباطبایی، سیدجواد (1386)، نظریة حکومت قانون در ایران، مبانی نظریه مشروطه‌خواهی، تهران: ستوده.
طبری،‌احسان (1360)، ایران در دو سده واپسین، تهران: شرکت سهامی.
فروغی، محمدعلی (1387)، سیر حکمت در اروپا،‌ چاپ پنجم، تهران: نیلوفر.
کسرایی، ‌محمدسالار (1379)، چالش سنّت و مدرنیته در ایران از مشروطه تا 1320، تهران: مرکز.
وبر، ماکس (1388)، اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری، ترجمه: مرتضی ثاقب‎فر، تهران: جامی.
ولی،‌ عباس (1380)، ایران پیش از سرمایه‌داری، ترجمه: حسن شمس‌آوری، چاپ اول، تهران: مرکز.
هابرماس، یورگن (1385)، نظریه کنش ارتباطی، ترجمه: کمال پولادی، تهران: مرکز.
هابرماس، یورگن (1400)، به‌سوی جامعه عقلانی، ترجمه: ‌ابراهیم اسکافی، تهران: شیرازه.
References
Abrahamian, Y. (2006), Iran between two revolutions. Translation: Ahmed Golmohammadi, Mohammad Ebrahim Fatahi. Tehran: Nei Publication (In Persian).
 Adamiat, F. (1977), The ideology of Iran's constitutional movement. Tehran: Payam (In Persian).
Adamiat, F. (2012), The idea of ​​progress and the rule of law in the age of Sepahsalar. Tehran: Kharazmi (In Persian).
Afzali, R. (2008), Modern government in Iran. Qom: Mofid (In Persian).
Azghandi, A. (2007), An introduction to the political sociology of Iran. Tehran: Qomes (In Persian).
Bashirieh, H. (2004), Political sociology: the role of social forces in political life. Tehran: Ney (In Persian).
Bashirieh, H. (2006), Reason in politics. Tehran: Negah Moaser (In Persian).
 Bashirieh, H. (2016), Obstacles to political development in Iran. Tehran: Game No (In Persian).
Boomer, F. L. (2008), Major currents in the history of Western thought. Translation: Hossein Bashiriyeh. Tehran, Center for the Recognition of Islam and Iran (In Persian).
Brubaker R. (2015) Limits of rationality, a treatise on Max Weber's social and moral thought. Translation: Shahnaz Mosammaparast. Tehran, Ketab Parse (In Persian).
Dalirpour, P. (2008), "The roots and foundations of the formation of the modern state in Iran" collection of articles on the modern state in Iran. To the attention of Rasool Afzali. Qom: Mofid (In Persian).
 Davoudi, A. M. (1971), Aql in Hikmat Masha from Aristotle to Ibn Sina. Tehran: Dehkhoda (In Persian)
Feenberg, A. (2011), "Modernity, Technology and the Forms of Rationality." Philosophy Compass 6.12 865-873.
 Foroughi, M. A. (2007), The course of wisdom in Europe, fifth edition. Tehran: Nilofar (In Persian).
 Habermas, J. (2015), Theory of communicative action. Translation: Kamal Poladi, Tehran: Center (In Persian).
 Habermas, J. (2022), Towards a rational society. Translation: Ibrahim Scafi. Tehran: Shiraze (In Persian).
Kalberg, S. (1980), "Max Weber's types of rationality: Cornerstones for the analysis of rationalization processes in hi‎story." American journal of sociology 85.5 1145-1179.
 Kasraei, M. S. (1379), The Challenge of Tradition and Modernity in Iran from the Constitution to 1320, Tehran: Markaz (In Persian).
Khorasani, Sharafuddin. (2009), The first Greek philosophers. Tehran: Elmi Farhangi (In Persian).
Rahbari, M. (2012), failed constitution Tehran: Kavir (In Persian).
Sharaf, A. (2015), Historical obstacles to the growth of capitalism in Iran: Qajar period. Tehran: Zamineh (In Persian).
Tabari, E. (1982), Iran in the last two centuries. Tehran: Sherkat Sahami (In Persian).
Tabatabaei, S. J. (2008), The theory of the rule of law in Iran, the foundations of the theory of constitutionalism. Tehran: Sotoudeh (In Persian).
Taylor, Ch. et al. (2008), "Rationality" (collection of articles). Translation: Murad Farhadpour. Organon. Quarterly (In Persian).
Vali, A. (2010), Iran before capitalism. Translation: Hasan Shamsavori. First Edition. Tehran: Markazi (In Persian).
Weber, M. (2010), Protestant ethics and the spirit of capitalism. Translation: Morteza Saqib Far. Tehran: Jami (In Persian).